Podzolbodems bestaan uit dekzand waarop bodemprocessen gedurende lange tijd een sterke invloed hebben uitgeoefend. Regenwater heeft de bovenste bodemlaag schoongewassen. Bestanddelen die in deze laag zaten zijn door het water opgelost en meegevoerd, dieper de bodem in. Door de invloed van biologische en chemische processen is het oorspronkelijke geelgekleurde dekzand omgevormd tot een geheel dat uit drie opvallend gekleurde lagen bestaat.

Uitontwikkelde podzolbodem.

In een dwarsprofiel toont een volledig uitontwikkelde podzolbodem duidelijk gescheiden grijze, bruine en gele banden. Het woord podzol stamt uit het Russisch en betekent zoveel als 'lijkt op as.' De vaalgrijze uitspoelingslaag, onder de bruine humusrijke toplaag, ziet er inderdaad uit als as die overblijft na het verbranden van hout. Onder de uitspoelingslaag bevindt zich een donkerbruin tot zwartgekleurde inspoelingslaag. Mineralen (met name ijzer) en organische bestanddelen (humus) zijn in deze laag neergeslagen en vormen een harde bank, die ook wel oerbank genoemd wordt. Oer of ore is een oude benaming voor ijzer of erts. In de prehistorie en in de middeleeuwen groef men deze laag op om er ijzer uit te maken. Ooit waren de zandgronden van de Veluwe - waar goed ontwikkelde podzolbodems op grote schaal voorkomen - het grootste productiecentrum van ijzer in Europa. Onder de oerbank bevindt zich geel zand. Dit is het moedermateriaal waarin de podzolbodem zich vormt. Meestal gaat het om dekzand dat in extreem koude fasen van de laatste ijstijd (rond 20.000 jaar geleden) met harde stormwind over ons land is geblazen en als een dikke deken over grote gebieden is afgezet. Het zand is afkomstig van de destijds droogliggende Noordzeebodem en van droge rivierbeddingen in het binnenland.

Beginnende podzolvorming in dekzand.

Podzolen zijn onze oudste bodems. Ze zijn ontstaan in het Vroeg-Holoceen op de dekzandgronden. Na de ijstijd verbeterde het klimaat en raakten de zandgronden begroeid met bossen. Gevallen bladeren zorgden ervoor dat de toplaag van het zand werd verrijkt met humus. Tussen de grofgebouwde korrels van het dekzand zit veel ruimte. Regenwater sijpelt daar gemakkelijk tussendoor. Plantenresten (humus) spoelen mee de bodem in. Op hun weg naar beneden lossen de humuszuren ijzer op, dat als een dun huidje om de zandkorrels heen zit. Het ijzer, dat de zandkorrels gelig kleurde, verdwijnt langs chemische weg en het zand wordt vaalgrijs. Zodra dit gebeurt, heet de bodem al een podzol. Het regenwater neemt de opgeloste ijzerdeeltjes en humus verder mee naar beneden, tot ze neerslaan in de inspoelingslaag. Na verloop van tijd hopen zich hier alle bestanddelen op die van boven komen. Er ontstaat een harde donkergekleurde laag. Deze oerbank voorkomt verdere doorspoeling. IJzer en humus blijven steken en maken dat de oerbank in de loop van de tijd steeds dikker wordt. Onder de oerbank kunnen bodemprocessen geen invloed hebben: daar bevindt zich dan ook maagdelijk zand. Podzolbodems vormen zich slechts langzaam. Hun ontwikkeling duurt duizenden jaren. De meeste podzolbodems die in Nederland te vinden zijn, dateren uit het Holoceen (maximaal 11.800 jaar geleden).

De mogelijkheden voor akkerbouw zijn niet groot. De voedzame bovenlaag is erg dun en de harde uitspoelings- en inspoelingslaag maken het voor planten moeilijk om te wortelen. Podzolbodems zijn een van onze armste bodems. Op sommige plekken is de vruchtbare toplaag zelfs verdwenen door verstuiving van de bodem. Vooral in de middeleeuwen hebben schapenhouders door overmatige begrazing op de zandgronden verstuiving veroorzaakt. In stuifzandgebieden zoals het Kootwijkerzand lag vroeger ook een vruchtbaar laagje aan de oppervlakte van de podzolbodem. Nu is het Kootwijkerzand Europa's grootste woestijn en totaal ongeschikt voor landbouw.

Schapen in potstal.

Om de arme zandgronden waar podzolbodems voorkomen te verrijken, hebben boeren al vanaf de middeleeuwen met plaggen vermengde schapenmest opgebracht. De schapen werden 's nachts binnengehaald in zogenaamde potstallen. Op een bed van heideplaggen moesten ze daar de nacht doorbrengen. De mest werd niet verwijderd, maar voor de volgende nacht strooiden de boeren een nieuwe laag plaggen op de keutels. Dit ging net zolang door tot de schapen met hun kop tegen het plafond stootten. De potstal werd dan leeggeschept en de mest rond de nederzetting op de akkers verspreid. Schapenmest is uiterst vruchtbaar. Het gevolg is niet alleen dat de grond rond de nederzetting geschikt werd voor akkerbouw, door het eeuwenlang uitstrooien van de potstalmest groeide hij ook steeds verder omhoog. In de plaggenmest zaten namelijk grote hoeveelheden zand. Een potstalbemeste akker rond een nederzetting wordt een es of enk genoemd. Onder de es is nog wel vaak de oude (arme) podzolbodem te vinden. Daarboven bevindt zich een soms meer dan een meter dikke laag vruchtbare teelaarde.

Podzolbodems zijn zelf niet geschikt voor akkerbouw, omdat de grond snel uitgeput is. In gebieden waar podzolbodems voorkomen vind je daarom veel alternatief gebruik, zoals bosaanplant, heidevelden en natuurgebied.

Door stuifzand overstoven podzolbodem.

Podzolen zijn in Nederland doorgaans te vinden in het zandlandschap. Omdat het oude bodems zijn kun je ze vooral vinden in gebieden die duizenden jaren niet zijn bewerkt. De kans om een ongestoorde podzol te vinden wordt echter steeds kleiner. Op veel plaatsen waar landsbouw is bedreven zijn de podzolbodems al danig verstoord door diepploegen.

Soms tref je een podzol aan met een zandpakket erop. Zo'n podzolbodem is na zijn vorming afgedekt geraakt met stuifzand. Vaak is dit stuifzand het resultaat van grootschalige ontbossing en overbegrazing in de middeleeuwen. Eenmaal overstoven is er geen aanvoer van mineralen meer mogelijk en houdt de podzolbodemvorming op. Zo'n niet meer actief bodemprofiel noemen we een paleobodem (paleosol).

- Jaime van Trikt & Hansjorg Ahrens, Naturalis